1. «Feykni aniqla!»
Tartib:
- O'qituvchi 2–3 ta misol post tayyorlaydi:
- Birida haqiqiy ma'lumot.
- Birida feyk (misol uchun: soxta statistika, manbasiz "sensatsiyali" xabar).
- Sinf 3–4 kishidan iborat guruhlarga bo'linadi. Har guruh quyidagi savollarga javob tayyorlaydi:
- Post manbasini tekshirish mumkinmi?
- Hissiy ta'sir bormi? (hayrat, qo'rquv, nafrat)
- Boshqa manbalarda tasdiq bormi?
- Har guruh xulosasini taqdim etadi. O'qituvchi asosiy xulosani qiladi:
«Haqiqiy xabar hamisha tekshirilgan manba va dalilga ega bo'lishi kerak».
Misol postlar:
Post 1 (Haqiqiy ma'lumot)
"YUNESKOning 2024 yilgi hisobotida aytilishicha, dunyoda har 5 boladan 1 nafari onlayn-ta'limga kirish imkoniyatiga ega emas. Xisobotning to'liq versiyasini UNESCO.org saytida o'qishingiz mumkin."
Belgilar: Rasmiy manba, aniq raqamlar, sayt havolasi.
Post 2 (Feyk, manbasiz sensatsiya)
"SHOK! TikTok'da tarqalgan videoga ko'ra, yangi vaksina o'smirlarda 80% holatda bepushtlikka olib kelarkan! Bu haqda vrachlar hech narsa aytmayapti!"
Belgilar: Manba yo'q, sensatsiyali sarlavha, qo'rquv uyg'otadi.
Post 3 (Yarim haqiqat)
"O'zbekistonda yoshlar 70% internetda faqat o'yin o'ynashadi! Bu ularning ta'limga qiziqishi yo'qolganini ko'rsatadi."
Belgilar: Raqam keltirilgan, ammo manba yo'q; umumiylashtirish va salbiy baholash bor.
2. «Haqiqat yoki manipulyatsiya?»
Tartib:
- O'qituvchi video yoki nashr etilgan matnda uchragan quyidagi beshta bayonotni o'qib eshittiradi yoki ekranda chiqaradi:
«Bu voqea to'g'risida faqat biz bilamiz!»«Hamma shunday o'ylaydi, sen ham qo'shilishing kerak!»«Falon taniqli shaxs shuni aytdi – demak, bu haqiqat!»«Bu xabar sizning hayotingizni o'zgartiradi!»«Agar sizning ongingiz ochiq bo'lsa, siz bunga ishonasiz!»
- O'quvchilar har bir misolni «Fakt» yoki «Manipulyatsiya» deb baholaydi va izohlaydi.
- O'qituvchi asosiy mexanizmlarni tushuntiradi: ta'sirni kuchaytirish uchun qo'rqitish, ommaviy fikrga ishora qilish, "avtoritet"ga suyanish.
3. «Axborot pufagidan chiq!»
Tartib:
- O'quvchilardan o'z Instagram/TikTok tasmalari qanday kontent bilan to'lganini tasvirlashni so'rang (musiqa, sport, siyosat, memlar va h.k.).
- Savollar:
- Nega har kimning tasmasi turlicha?
- Bu algoritmlar haqida nima deydi?
- Bu qanday xavf keltirishi mumkin? (masalan, bir yoqlama ma'lumot, yolg'on yangiliklar)
- Har guruh «pufakdan chiqish» uchun 3 ta amaliy qadam tayyorlaydi:
Masalan: «Turli manbalarga obuna bo'lish», «Yangiliklarni qidirish», «Faktcheking vositalaridan foydalanish».
- O'qituvchi xulosa qiladi:
«Axborot pufagi inson dunyoqarashini cheklaydi, shuning uchun manbalarni diversifikatsiya qilish muhim».