🚨 Vaziyat:
O‘quvchi ijtimoiy tarmoqda “Bugun juda sovuq bo‘ldi, darslarni bekor qilish kerak edi” degan postni o‘qiydi. U bu fikrni fakt deb qabul qiladi va sinfdoshlariga ham shunday xabar yuboradi. Aslida post shaxsiy hissiyotga asoslangan subyektiv fikr edi.
🛠️ Amaliy yondashuv:
O‘quvchilar o‘rtasida **“ Fakt yoki fikr ”** mashqi o‘tkaziladi. Bunda bir necha jumlalar aytiladi, qatnashchilar esa ularning qaysi biri o‘lchab bo‘ladigan axborot, qaysi biri subyektiv baho ekanini aytadi. O‘quvchilarga haqiqatni dalillar bilan, subyektiv fikrni esa hissiyot bilan bog‘lashni amaliy misollar orqali tushuntiriladi.
✅ Natija:
Ishtirokchilar fikr (subyektiv axborot) va fakt (haqiqiy axborot) o‘rtasidagi farqni aniq ajratishni o‘rganadi, ijtimoiy tarmoqlardagi shaxsiy fikrlarni ajratishni o‘rganadi.
🚨 Vaziyat:
Telegramdagi noma’lum kanalga joylashtirilgan “Prezident ertadan boshlab barcha fanlarni onlayn o‘qitishga buyruq berdi!” kabi asoslanmagan xabar misol sifatida olinadi. O‘quvchi bu xabarni tekshirmay sinf guruhiga yuboradi.
🛠️ Amaliy yondashuv:
O‘quvchilarga 3 turdagi xabar beriladi:
- haqiqiy axborot;
- subyektiv axborot;
- soxta axborot.
Guruh ushbu xabarlar manbasini tekshiradi va farqlarini aniqlaydi. **“Manba – sana – kontekst”** tekshiruvi bo‘yicha mini-mashq o‘tkaziladi. Ishtirokchilar xabar matnidagi quyidagi elementlarga e’tibor berishlari kerak:
- – haddan tashqari vahimali sarlavha
- – “shoshilinch!” kabi o‘ziga jalb qiluvchi iboralar;
- – rasmiy manbaga havola yo‘qligi.
Ma’lumotning haqiqiyligini aniqlash uchun quyidagi mezonlarga e’tibor qaratiladi: lex.uz, president.uz, vazirlik sahifalari va h.k.
✅ Natija:
Ishtirokchilar soxta axborotni aniqlashning 3 asosiy qoidasi – manba, sana, kontekst bilan amalda ishlashni o‘rganadi va manipulativ xabarlar ta’siriga kamroq beriladi.
🚨 Vaziyat:
O‘quvchi internetdan “Marsda hayot topildi!” degan sarlavhali maqolani ko‘rib, u haqiqatan ham hayot kashf etilgan deb o‘ylaydi. Aslida maqola ilmiy tadqiqotlar natijasi haqida bo‘lib, unda “hayotga o‘xshash izlar ehtimoli” haqida aytilgan edi.
🛠️ Amaliy yondashuv:
Bir nechta shov-shuvli sarlavha va ularning asl matni beriladi, ishtirokchilar sarlavhaning matnga qanchalik mos kelishini solishtiradi. **“Ortiqcha dramatizatsiya”** qismlarini belgilash topshirig‘i: hissiy bo‘yoq, mubolag‘a, noto‘g‘ri talqin qilingan so‘zlar ajratiladi. O‘quvchilar **“yangilikning asl ma’nosini tiklash”** mashqini bajaradi. Sarlavhani o‘zgartirmasdan, matnni faktlarga mos tarzda qayta qisqacha yozish.
✅ Natija:
Ishtirokchilar sarlavha orqali yuzaga keladigan noto‘g‘ri tushunchalardan saqlanishni va axborotni kontekst bo‘yicha to‘g‘ri anglashni o‘rganadi.
📜 Yakuniy xulosa
Amaliy mashg‘ulotlar orqali ishtirokchilar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishadi:
- Haqiqiy, subyektiv va soxta axborotni farqlash;
- Xabar manbasini tekshirishning oddiy va ishonchli metodlari;
- Manipulyativ sarlavha va dramatizatsiyani aniqlash;
- Axborotni kontekst asosida to‘g‘ri talqin qilish;
- Tanqidiy fikrlash asosida xulosa chiqarish.