1-vaziyat: Hissiy manipulyatsiya ta’sirida shoshilinch xulosa qilish
Vaziyat:
Ijtimoiy tarmoqda “O‘qituvchi bolani maktabda ayovsiz kaltakladi!” kabi mazmunda post chiqadi. O‘quvchilar va ota-onalar keskin reaksiyalar bildiradi. Hech kim xabarning manbasi, voqea tafsiloti yoki rasmiy izohlarni tekshirmadi.
Amaliy yondashuv:
Ishtirokchilar xabarni o‘qishdan oldin va keyin hissiyotlarini qayd etadi: “Men nimani his qildim?”, “Bu hissiyot menga singdirilganmi?”
“Hissiy pauza” mashqi: xabar g‘azab uyg‘otgan taqdirda ham 30 soniya kutib, savol berish:
“Bu voqea haqiqatan sodir bo‘lganmi?”
“Manba kim?”
“Qanday maqsadda tarqatilgan?”
Guruh axborotdagi manipulyativ unsurlarni belgilaydi: keskin sarlavha, noaniq manba, jarayondan e’lon qilingan rasm.
Natija:
Ishtirokchilar har qanday shov-shuvli xabarni tanqidiy tahlil qilishdan oldin o‘z hissiyotlarini boshqarish zarurligini o‘rganadi va hissiy manipulyatsiyalarni tanishga odatlanadi.
2-vaziyat: 5W1H savollariga javob berolmaydigan shubhali xabar
Vaziyat:
Telegramda “Viloyatda yangi o‘quv dasturi to‘xtatildi!” kabi mazmunda xabar tarqaladi. Unda kim to‘xtatgani, qaysi dastur haqida gap ketayotgani, qaror qachon qabul qilingani ko‘rsatilmagan.
Amaliy yondashuv:
Xabar 5W1H metodi orqali tahlil qilinadi:
Kim? – mas’ul tashkilot nomi bormi?
Nima? – qaysi dastur?
Qachon? – sana ko‘rsatilganmi?
Qayerda? – rasmiy havola bormi?
Nima uchun? – sabab ko‘rsatilganmi?
Qanday qilib? – xabar qayerdan tarqalgan?
Javoblar bo‘sh qolgan savollarni ishtirokchilar belgilaydi.
Haqiqiy xabar namunasi bilan solishtirish mashqi o‘tkaziladi. Bir xil mavzudagi rasmiy xabar bilan farqi tahlil qilinadi.
Natija:
Ishtirokchilar har qanday axborotni ko‘r-ko‘rona qabul qilish odatini yo‘qotib, faktlar yetarli bo‘lmaganda xabarni ishonchsiz deb topishni o‘rganadi.
3-vaziyat: Ilmiy ko‘rinishdagi, ammo haqiqatdan yiroq maqola
Vaziyat:
O‘qituvchi dars uchun “5 daqiqada til o‘rganish mumkin” sarlavhali maqolani topadi. Matn ko‘p so‘zli, “tadqiqotlar shuni ko‘rsatadi” kabi umumiy iboralar bor, ammo muallif noma’lum, dalil keltirilmagan, manba eskirgan.
Amaliy yondashuv:
Ishtirokchilar maqolani CRAAP bo‘yicha baholaydi:
C – Currency (yangilik) Maqola qachon yozilgan? Mavzu dolzarbmi?
R – Relevance (moslik) Maqola o‘tilayotgan darsga mos keladimi?
A – Authority (mualliflik) Muallif kim? Mutaxassismi?
A – Accuracy (aniqlik) Dalil, manba, statistikalar bormi?
P – Purpose (maqsad) Maqsad haqiqatni bayon qilishmi yoki reklammi?
Mashq yakunida ishtirokchilar “axborotni rad etish yoki qabul qilish” bo‘yicha qisqa xulosa yozadi.
Natija:
Ishtirokchilar ilmiy ko‘rinishdagi, ammo asossiz materiallarni tanib, ularni tekshirishning tizimli usullariga (CRAAP) tayanishni o‘rganadi.
Yakuniy xulosa
Ushbu amaliy mashg‘ulotlar orqali ishtirokchilar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi:
Hissiy manipulyatsiyani aniqlaydi va hissiyotlar boshqaruvida tahlil yuritishni o‘rganadi.
5W1H savollari yordamida xabar ortidagi fakt va mantiqni tekshirishga odatlanadi.
CRAAP testi orqali maqola, post yoki yangilikning ishonchliligini tizimli baholashni o‘rganadi.
Noto‘g‘ri, manipulyativ yoki asossiz axborotga nisbatan mustahkam tanqidiy fikrlash refleksi shakllantiradi.
Har qanday axborotga “avval tahlil, keyin xulosa” tamoyili bilan yondashadi.